ورود به پیش ثبت نام دوره تله های زندگی
ورود به پیش ثبت نام
انعطاف پذیری عصبی یا نوروپلاستیسیتی چیست؟
پلاستیسیتی (Plasticity) به توانایی مغز برای سازگاری با یک تجربه یا اتفاق جدید اشاره دارد. در حقیقت این یک اصطلاح است که ویژگی سازگار شدن مغز با یک رویداد جدید، توانایی رشد مجدد شبکههای عصبی و سازماندهی مجدد در اتفاق خارجی یا بیماری مثل سکته مغزی را شرح میدهد. این تغییرات می‌تواند ناشی از آسیب‌های ساختاری برای یادگیری یا آسیب مغزی به وجود آید.
پلاستیسیته به توانایی و قدرت مغز برای اینکه تغییر یابد، اشاره دارد. این بدان معنا نیست که مغز انسان پلاستیکی است. نورون‌های سلول‌های عصبی هستند که جزئی از بخش‌های مغز را می‌سازند؛ در حقیقت پلاستیسیتی به نورون‌های مغزی اجازه یا بهتر است بگوییم فرصت تغییر می‌دهند.
تعریف نوروپلاستیسیتی و انواع آن
جالب است بدانید که مغز انسان از حدود 100 میلیارد عصب تشکیل شده است و برخی از محققان اولیه بر این باورند که اندکی پس از تولد انسان، ایجاد نورون‌های مغز متوقف می‌شود. اما تحقیق‌های نوین درباره عصب‌های مغزی نشان میدهد که این انعطاف پذیری عصبی است که به مغز اجازه میدهد تا با تغییرات جدید سازگار شود، یا تغییر جهت دهد و حتی نورون‌های جدید ایجاد کند.
نوروپلاستیسیتی دو نوع اصلی دارد که شامل موارد زیر هستند:
- پلاستیسیته عملکردی (Functional plasticity)؛ این بخش توانایی انتقال و جابه‌جایی عملکرد از یک منطقه آسیب‌دیده مغز به سایر بخش‌ها را دارد.
- نوروپلاستیته ساختاری (Structural plasticity)؛ این عصب‌هایی هستند که مغز را توانمند می‌سازند تا در نتیجه یادگیری تغییر یابد.
نحوه بروز نوروپلستیسیته
چند سال ابتدایی زندگی کودک، سریع‌ترین زمان رشد مغز است. در ابتدای تولد، هر عصب از 2500 شکاف (synapses) تشکیل شده که محل انتقال محرک‌ها و پیام‌های مغزی هستند. این تعداد در سن سه سالگی به 15هزار شکاف یا سیناپس در هر نورون افزایش می‌یابد.
با این حال یک فرد بالغ تنها نیمی از این شکاف‌ها را در نورون‌های مغزی خود دارد؛ زیرا با کسب تجربیات جدید و یادگیری برخی از این ارتباطات تقویت و برخی دیگر حذف می‌شوند. به این فرآیند در مغز نیز هرس سیناپسی (synaptic pruning)گفته می‌شود.
جالب اینجاست نورون‌هایی که بیشترین استفاده و کارکرد را دارند، اتصال و ارتباطات قوی‌تری هم ایجاد می‌کنند. آن دسته از عصب‌هایی هم که به ندرت مورد استفاده قرار می‌گیرند یا هرگز استفاده نمی‌شوند، به مرور زمان می‌میرند. در همین راستا مغز با برقراری ارتباطات جدید و حذف محرک‌ها و ارتباط‌های قدیمی می‌تواند خود را با شرایط جدید سازگار کند.
 |
مزایای نوروپلاستیسیتی
ویژگی Plasticity مغز فواید بی‌شماری برای بدن دارد. زمانی که مغز توانایی سازگاری و تغییر را دارد، از مزایای زیر برخوردار است:
- قدرت یادگیری هر چیز جدید
- قدرت و توانایی تقویت ویژگی‌های شناختی مغز
- توانایی بهبود پس از دچار شدن به آسیب و سکته مغزی
- تقویت عملکرد بخش‌هایی از مغز که کاهش یافته یا از بین رفته است.
- توانایی بهبود و تناسب در اندام‌های مغز
ویژگی نوروپلاستیتی مغز
چند ویژگی مهم Plasticity عبارتند از:
روی سن و محیط نقش دارند
با توجه به اینکه انعطاف پذیری عصبی در طول زندگی رخ میدهد، اما انواع خاصی از تغییرات در سنین خاصی رخ می‌دهند. برای مثال مغز انسان در سال‌های اولیه، تمایل زیادی به تغییر دارد و این مقوله از زمانی که مغز فرد نابالغ رشد می‌کند و خود را سازمان میدهد، شروع می‌شود.
به طور کلی مغز نابالغ، تمایل یا بهتر است بگوییم توانایی رشد و تغییر را دارد و نسبت به کسب تجربیات جدید حساس‌تر است، اما این بدان معنا نیست که مغز بزرگسالان توانایی پذیرش تغییر را ندارند. ژنتیک نیز بی‌تاثیر نیست و ارتباط بین ژن و محیط نیز روی اینکه نورون‌های مغزی انعطاف‌پذیر باشند یا خیر، تاثیر دارند.
فرآیند نوروپلاستیسیتی مغز مداوم است
Plasticity یک فرآیند دائمی است و سلول‌های مغزی غیر از عصب‌ها مثل سلول‌های موجود در عروق را درگیر می‌کند. این می‌تواند نتیجه یادگیری، تجربه و شکل‌گیری حافظه یا آسیب مغزی باشد. اگرچه مردم بر این باورند که مغز پس از یک سن خاص تغییر نمی‌یابد، تحقیقات اخیر نشان میدهد که مغز هرگز در پاسخ به یادگیری دست از تغییر نمی‌کشد.
هنگامی که یک آسیب مغزی مانند سکته مغزی رخ میدهد، مناطق مغز مرتبط با عملکردهای خاصی ممکن است تحت تاثیر قرار گیرند. در انتها، بخش‌هایی از مغز که سالم هستند، می‌توانند این عملکردها را بر عهده بگیرند و مجددا برخی از توانایی‌های فرد بازیابی شوند.
انعطاف‌پذیری مغز محدودیت‌هایی دارد
با این حال به این نکته نیز توجه داشته باشید که مغز برای همیشه شکل‌پذیر نیست. مناطق مختلف مغز تا حد زیادی مسئول اعمال مختلف هستند. به عنوان مثال برخی از بخش‌های مغز نقش مهمی در حرکت، زبان، گفتار و شناخت دارند.
آسیب به نواحی کلیدی مغز می‌تواند منجر به اختلال شود؛ زیرا حتی اگر بهبودی امکان‌پذیر باشد، سایر نواحی مغز نمی‌توانند به طور کامل عملکردهای حیاتی نواحی آسیب‌دیده را به عهده بگیرند.
پلاستیسیتی و دوران‌های بحرانی
انعطاف پذیری عصبی مغز به طور طبیعی در طول زندگی افراد تنظیم می‌شود و در طول دوره‌های اولیه زندگی به اوج خود می‌رسد. معمولا این انعطاف در محدوده فیزیولوژیکی به صورت میلی ثانیه محاسبه می‌شوند. همانطور که در ابتدای زندگی فرد، شروع به رشد و انطباق او با محیط اطراف خود می‌کنند، به صورت طبیعی در دوران‌های بحرانی مثلا در ایام پیری مغز که ممکن است مغز با برخی اختلالات مثل آلزایمر یا سکته مواجه شود، این انعطاف پذیری عصبی است که به مغز اجازه میدهد در طول دوره‌های بحرانی خود را با محیط اطراف منطبق سازد.
این پلاستیسیتی است که برای مغز امکان تغییر سازمان و عملکرد عصبی پس از مواجهه با محرک‌های محیطی یا سازگاری پس از آنکه دچار محرومیت شد را فراهم می‌کند. دوره بحرانی برای نورپلاستیسیتی دقیقا همانند پنجره‌ای است که هر ناحیه حسی مغزی نسبت به تغییرات و سازگاری‌ها حساس‌تر است.
نحوه بهبود عملکرد نوروپلاستیسیتی
مراحلی وجود دارد که می‌توانید برای تشویق ذهن خود برای سازگاری و تغییر در هر سنی انجام دهید.
محیط خود را غنی کنید
محیط‌های آموزشی فرصت‌های زیادی را برای توجه متمرکز، اتفاق جدید و چالش فراهم می‌کند که نشان داده شده است که تغییرات مثبت مغز را ارتقا میدهد. این امر به ویژه در دوران کودکی و نوجوانی بسیار مهم است، اما غنی‌سازی محیط شما می‌تواند پاداش‌های مغزی خوبی در بزرگسالی داشته باشد.
تحریک مغز می‌تواند به این معنی و شامل کارهای زیر باشد:
- یادگیری یک زبان جدید
- آموزش و یادگیری نحوه نواختن ساز
- سفر و کشف مکان‌های جدید
- انجام کارهای هنری و خلاقانه
- مطالعه کتاب
استراحت کافی داشته باشید
مطالعات نشان داده‌اند که خواب نقش مهمی در رشد سلول‌های دندریتیک dendritic)) در مغز دارد. دندریتیک برآمدگی‌هایی در انتهای نورون‌ها هستند که به انتقال اطلاعات از یک عصب به عصب دیگر کمک می‌کنند. با تقویت این ارتباطات می‌توانید انعطاف‌پذیری مغز را افزایش دهید.
خواب تاثیر قابل توجهی بر سلامت جسمی و روانی دارد. برخی از محققان باور دارند که مقوله خواب تا حد زیادی به ژنتیک و بخشی هم به خاطر تشکیل و وجود ماده خاکستری در مغز است. با رعایت و توجه به میزان و نحوه خواب خود می‌توانید عملکرد نوروپلاستیسیتی مغز را بهبود ببخشید. این شامل ایجاد یک برنامه خواب ثابت، منظم و ایجاد محیطی مناسب برای داشتن خواب خوب است.
ورزش و فعالیت بدنی منظم
ورزش منظم فواید زیادی برای مغز دارد. برخی از مطالعات نشان میدهد که ورزش می‌تواند مانع از دست دادن نورون‌ها در نواحی کلیدی هیپوکامپ (hippocampus) شود. هیوکامپ بخشی از مغز است که در حافظه، یادگیری و سایر عملکردها نقش مهمی دارد. ورزش دائمی و منظم می‌تواند باعث ایجاد نورون‌های جدید در این بخش شود.
مطالعه‌ای بر اساس نوروسایکولوژی در سال 2021 نشان میدهد که به نظر می‌رسد ورزش فیزیکی روی فاکتورهای نوروتروفیک (neurotrophic factor) یعنی پروتئین‌های رشد عصبی و بخش حرکتی مغز تاثیر می‌گذارند. وزارت بهداشت و خدمات انسانی ایالات متحده حداقل 150 دقیقه ورزش هوازی با شدت متوسط (مانند پیاده‌روی، رقص، شنا یا دوچرخه‌سواری) در هفته و حداقل دو روز تمرین قدرتی را توصیه می کند. انجام دهید.
تمرین ذهن آگاهی
برای اینکه بتوانید ذهن آگاهی را یاد بگیرید و عملکرد نوروپلاستیسیتی مغز خود را افزایش دهید، باید ذهن خود را کاملا در لحظه حال غوطه‌ور کنید. بدون اینکه به اتفاقات گذشته و آینده فکر کنید. برای ذهن‌آگاهی باید روی صداها، مناظر و احساسات اطراف خود را درک کنید. مطالعات بسیاری نشان داده که ذهن آگاهی هم می‌تواند به انعطاف‌پذیری عصبی مغز را افزایش دهد.
بازی کنید
بازی‌ها تنها برای بچه‌ها نیستند و انجام بازی‌هایی مثل تخته، کارت و هر بازی فکری دیگری می‌تواند به رشد و بهبود نوروپلاستیسیتی مغز کمک کند.
 |
پادکست نوروسایکولوژی "صدا های ذهن ما":
معایب نوروپلاستیسیتی
همیشه انعطاف پذیری عصبی برای یادگیری نوعی پیشرفت در نظر گرفته می‌شود، اما همیشه اینگونه نیست. در برخی موارد ممکن است که تغییر منجربه تاثیر منفی در عملکرد مغز شود. به عنوان مثال، انعطاف‌پذیری مغز در صورتی می‌تواند مشکل‌ساز باشد که باعث تغییرات خطرناک ناشی از سوء مصرف مواد مخدر، بیماری یا تروما شود (از جمله آسیب مغزی یا تجربیات آسیب‌زا که منجر به اختلال استرس پس از سانحه می‌شود).
همچنین برخی از شرایط پزشکی وجود دارد که می‌تواند انعطاف‌پذیری مغز را محدود یا مختل کند. اینها شامل انواع اختلالات عصبی دوران کودکی مانند صرع، فلج مغزی، توبروس اسکلروزیس (neurological disorders) و سندرم X شکننده (نوعی بیماری ژنتیکی و ارثی) هستند.
نحوه کشف نوروپلاستیسیتی مغز
باورهای متفاوتی درباره انعطاف‌پذیری مغز برای پذیرش تغییر در طول زمان‌های متفاوت وجود دارد. برای مثال در ابتدا محققان مغز معتقد بودند که مغز ثابت است، اما به مرور زمان و طبق تحقیقات جدید نشان داد که مغز قابلیت انعطاف‌پذیری دارد.
نظریه‌های اولیه درباره نوروپلاستیسیته مغز
تا دهه 1960، محققان معتقد بودند که تغییرات در مغز تنها در دوران نوزادی و کودکی ممکن است رخ دهد. همچنین تصور می‌شد که در اوایل بزرگسالی ساختار فیزیکی مغز تا حد زیادی ثابت است.
روانشناس و روانپزشک نورمن دویج که به تاریخچه نظریه‌های اولیه نگاه می‌کند، در کتاب خود با نام «مغزی که خودش تغییر کرد: داستان‌های پیروزی شخصی از مرزهای علم مغز» در سال 2007 به این باور می‌رسد که نمی‌توان از مغز در مراحل اولیه زندگی استفاده کرد. همچنین این یک باور قدیمی است که مغز بیشتر شبیه یک ماشین شگفت‌انگیز است که می‌تواند کارهای شگفت‌انگیز انجام دهد اما هنوز رشد و تغییر نمی‌کند.
تئوری‌های مدرن درباره نوروپلاستیسیته مغز
در دهه 1920 محقق کارل لشلی (Karl Lashley) شواهدی از تغییر مسیرهای یادگیری میمون‌های رزوس (rhesus) یافت. پس از آن در سال 1960 محققان در پی کشف بیمارانی که دچار سکته مغزی شده بودند و پس از آن می‌توانستند عملکرد خود را بازیابند، به این نتیجه رسیدند که مغز قابلیت انعطاف‌پذیری دارد. در تئوری‌های مدرن محققان به این نتیجه رسیده‌اند که مغز توانایی ایجاد عصب‌ها و مسیرهای جدید، یادگیری اطلاعات و تجربیات جدید دارند.
سوالات متداول:
Plasticity یا انعطاف پذیری عصبی چیست؟
فرآیندی است که به مغز انسان و شبکههای عصبی پس از وقوع یک بحران یا حادثه امکان بازسازی میدهد.
آیا نورپلاستیستی را میتوان را تقویت کرد؟
بله، عملکرد Plasticity را میتوان با انجام کارهایی مثل فعالیت بدنی، مطالعه منظم و تمرین ذهن آگاهی تقویت نمود.
سخن پایانی
در اینجا متوجه شدیم که عملکرد مغز برای یادگیری و تجربه هر فرآیند جدیدی شگفت‌انگیز است. ویژگی پلاستیسیتی این است که مغز حتی پس از گذر از بیماری‌ها و آسیب‌های مغزی دوباره مجدد بازیابی شود و تغییر مسیر دهد. این انعطاف‌پذیری فضایی را برای مغز ایجاد می‌کند تا بتواند با یک بحران و پس از گذر از آن با محیط سازگاری یابد.
مطاله بیشتر مقالات نوروسایکولوژی
ترجمه و گرد آوری رادیوبینا
دیدگاه ها